جام نماز سایت تخصصی نماز
حضور قلب یا توجه به خدا، به معنای توجه قلبی به خداوند و احساس وجود او در همه‌جا، به‌گونه‌ای که حاضر و ناظر دانسته شود. از حضور قلب به اقبال یا اطمینان خاطر نیز تعبیر می‌شود. طبق نص آیات شریفه و احادیث محکمات حضور قلب در نماز از واجبات و الزاماتی است که خداوند عز و جل در نماز قرار داده و برای رسیدن به آن باید به افعال نماز و معنای اذکار آنها دقت کرد.
از بین عبادات، حضور قلب در نماز، بیشتر مورد توجه عالمان اخلاق قرار گرفته است. به عقیده آنان، حضور قلب، روح نماز است. منظور از حضور قلب در نماز این است که قلب هنگام نماز، نزد نماز بوده و مشغول به چیزی که او را غافل می‌کند، نباشد. برخی معتقدند همین که نمازگزار متوجه نماز و عبارات آن باشد، در تحقق حضور قلب کافی است. وی با تکیه به برخی روایات بر این باور است؛ نمازی که لااقل یک‌دهم آن با حضور قلب خوانده نشود، مورد قبول نیست.
اشراق قلبى و حضور قلب در نماز
سعى كنيد بفهميد كه نمازتان در محضر خداست. «أَقِم الصلوةَ لِذِكرى»(۱)؛ خطابِ خدا به موسى است كه اى موسى، غرضت از نماز ياد من باشد. غفلت با ذكر سازگار نيست، كسى كه در تمام نماز غافل است، چگونه اقامه نماز كرده، «يا أَيُّها الَّذين آمنوا لاتَقْرَبُوا الصلوةَ وأنتم سُكارى حتى تَعْلموا ما تقولون»(۲)؛ اى مؤمنين در حالت مستى به نماز نزديك نشويد، تا بدانيد چه مىگوييد.
سَكران كسى است كه غرق هُمُوم وافكار دنيوى است و كسى كه دلش جاى ديگر است، چگونه مىفهمد كه چه مىگويد. رسول خدا (صلّى الله عليه وآله وسلّم) فرمود: «مَن لم تنهَ صلاتُهُ عَنِ الْفَحْشاء والْمُنْكر لم تَزِدْهُ مِنَ اللّهِ اِلاّ بُعداً»؛ نماز غافل صاحبش را از فحشا باز نمى دارد، واصلاً نمى فهمد چه مى گويد لذا نمازش هم جز دورى از خدا نيست. هم چنين رسول اللّه (صلّى الله عليه وآله وسلّم) فرمود: «كَم مِن قائمٍ حظُّهُ مِن صَلاتِه التَّعب والنّصب»؛ يعنى بسيارى از نمازها جز رنج و زحمت براى نمازگزار چيزى نيست.
وقال رسول اللّه (صلّى الله عليه وآله وسلّم): «ليس لِلْعَبْد مِنْ صلاته الاّما عقل»؛ بهره بنده از نمازش همان است كه تعقّل كرده كه اين با غفلت نمى سازد.
«إنّ الصَّلوةَ تَنْهى عَنِ الفَحشاءِ والْمُنْكَر ولَذِكرُ اللّهِ اَكبرُ واللّه يَعلمُ ما تَصْنَعون»(۳)؛ يعنى نماز بايد انسان را از شهوت و زشت كارى باز دارد و ياد خدا بالاترين ذكر است و خدا به اعمال شما آگاه است و رُوى مسنداً عن النبى (صلّى الله عليه وآله وسلّم) إنه قال: «إنّ العبد لَيُصَلّى الصلاةَ لايُكْتَبُ له سُدُسُها و لاعُشرها و إنما يُكْتَب للعبد مِن صلاتِه ما عَقَلَ مِنها»(۴)؛ و از پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) روايت شده كه فرمايد: از نمازى كه بنده مى خواند يک ششم و يک دهم عايدش نمى شود، مگر آنچه تعقّل كرده است.
اين توجه براى غالب مردم در تمام نماز غير ممكن است، مگر لحظه يا لحظاتى و آن هم حال تكبيرةالاحرام، مگر اَوْحَدى از مصلّين. و اين حضور قلب روح نماز است.
شعری زیبا در مورد نماز از مولوی
اگر نه روى دل اندر برابرت دارم من اين نماز حساب نماز نگذارم
زعشق روى تو من رو به قبله آوردم وگرنه من زنماز و زقبله بيزارم
مرا غرض زنماز آن بود كه پنهانى حديث درد فراق تو با توبگزارم
وگرنه اين چه نمازى بود كه من بى تو نشسته روى به محراب و دل به بازارم
نماز خوان به صفت چون فرشته ماند ومن هنوز در صفت ديو و دد گرفتارم
كسى كه جامه به سگ برزند نمازى نيست نماز من به چه ارزد كه در بغل دارم
ازين نماز نباشد به جز كه آزارت همان به آن كه ترا بيش از اين نيازارم
ازين نماز ريايى چنان خجل شده ام كه در برابر رويت نظر نمى آرم
اشارتى كه نمودى به شمس تبريزى نظر به جانب ما كن غفور و غفّارم
و عن عائشة قالت: «كان رسول اللّه (صلّى الله عليه وآله وسلّم) يُحدِّثنا ونُحدِّثُه، فإذا حَضَرتِ الصلاة فكأنّه لم يعرفنا ولم نعرفه اشتغالاً بعظمة اللّه»(۵)؛ يعنى همسر پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) گفت: عادت حضرت اين بود كه ما با حضرت گفت وگو مى كرديم، به مجرّد اين كه وقت نماز مى شد، گويى حضرت ما را نمى شناخت و ما او را نمى شناختيم، از بس مشغول عظمت خدا بود.
توجّه قلب به حق
همين طور كه صورت را تا از همه جا نگردانيد، رو به قبله نمى شود، هم چنين قلب را تا از ما سوى نگردانيد، رو به خدا نمى شود(۶).
تركتُ للناس دنياهم ودينَهم *** شُغلاً بذكرك يادينى ودنيايى
«رجالٌ لاتُلهيهِم تجارةٌ ولا بيعٌ عن ذِكر اللّهِ وإقامِ الصلوةِ وإيتاءِ الزكوة»(۷) وقال بعض الصحابة: «يحشر الناس يوم القيامة على مِثال هيئتهم فى الصلاة، من الطمأنينة والْهُدُوء (سكون) ومِن وجودِ النعيم بها واللذة»(۸)؛ يعنى بعضى از صحابه پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) گفتند:
مردم در قيامت، به شكل و هيأت نمازشان محشور مى شوند از آرامش و سكونت و لذّت و حضورى كه عايدشان گرديده است.
حضور قلب در نماز
«لا تقربوا الصلوة و أنتم سكارى»(۹)؛ وإذا كانت الصلوة لِلذّكر فكيف يسع فيه النسيان؟ والسّكران: يقول الشىء لا بحضور عقلٍ، وكذلك الغافل الذى يصلّى لا بحضور القلب فهو كالسّكران وقيل فى غرائب التفسير فى قوله تعالى لموسى: «فاخلع نَعْلَيك إنّك بالواد المقدس طوى»(۱۰): همّك بامرأتك وغنمك) فالاهتمام بغيراللّه سُكْر فى الصلوة.
و قيل: إن أصحاب رسول اللّه (صلّى الله عليه و آله و سلّم) كانوا يرفعون أبصارهم يمينا وشمالاً، فلمّا نزلت: «الذين هم فى صلوتهم خاشعون»(۱۱). جعلوا وجوههم حيث يسجدون وما رُئى بعد ذلك أحدٌ منهم ينظر إلاّ إلى الأرض.
و قال رسول اللّه (صلّى الله عليه و آله وسلّم): «تَعَوَّذوا باللّه مِنْ خشوع النفاق، وقيل: وما خشوع النفاق قال: خشوع البدن ونفاق القلب»(۱۲).
و اعلم أن المداومة على تذكّر شيء ومعاودة اسمه، توجب وصاله: ولهذا قيل: العبادة باعثة للمحبّة، والمحبّة باعثة للرؤية.
و عن أبى عبداللّه (عليه السلام): «إنّ العبد يرفع رغبته إلى مخلوق، فلوأخْلَصَ نيّته للّه لاََتاه الذى يريد فىأسرع من ذلك»(۱۳).
منابع:
(۱). طه (۲۰) آيه ۱۴.
(۲). نساء (۴) آيه ۴۳.
(۳). عنكبوت (۲۹) آيه ۴۵.
(۴). محجة البيضاء، ص۳۶۸.
(۵). محجة البيضاء، ج۱، ص۳۵۰.
(۶). شرح اصول كافى، ص۹۰.
(۷). نور (۲۴) آيه ۳۷.
(۸). محجةالبيضاء، ج۱، ص۳۷۳.
(۹). نساء (۴) آيه ۴۳.
(۱۰). طه (۲۰) آيه ۱۲.
(۱۱). مؤمنون (۲۳) آيه ۲.
(۱۲). تفسير صدرا، ج۳، ص۲۴۶.
(۱۳). همان، ج۷، ص۲۶۱.
کتاب اسرار الصلاه یا معراج عشق، مهدی سمندری نجف آبادی
